Ünsüzlerle İlgili Ses Olayları

Türkçe’de bilindiği üzere ünlü ve ünsüz harfler bulunmaktadır. Kelimeye getirilen ekler doğrultusunda hem ünlü harfler hem de ünsüz harfler bazı değişikliklere uğramaktadır. Bu makalede ünsüzlerle ilgili ses olayları hakkında detaylı bilgilere ulaşabilirsiniz. Bu olayların detaylı olarak anlatımına geçilmeden önce dilimizde bulunan ünsüz harflerle ilgili bazı kuralların bilinmesi gerekmektedir.

Kökeni Türkçe olan kelimelerde iki tane ünsüz harf yan yana bulunmamaktadır. Herhangi bir kelimede iki tane ünsüz harf yan yana ise ya bu ek kaynaklıdır ya da sözcük yabancı kökenli bir kelimedir. Ayrıca hiçbir Türkçe kelime “m, c, r, v, j, h, ş, z, n, ğ, l, p, f” harfleriyle başlamamaktadır. Bu harfle başlayan kelimeler ya yabancı kökenlidir ya da Türkçe olmasına rağmen değişikliğe uğramıştır. Türkçe’deki hiçbir g, c, d ya da b kelimeleriyle bitmemektedir. Ancak bazı kelimelerde eş seslilik söz konusu olacağı için harf değişikliğine gidilebilmektedir.

Ünsüz Uyumu Nedir

Kelimelerdeki ünsüzlerin, yumuşaklık ya da sertlik durumlarına göre meydana gelen ses olayına ünsüz uyumu denmektedir. Yan yana gelen sessiz harflerin sertlik ya da yumuşaklık bakımından birbirine uyumlu olması gerekmektedir. Bu uyumun sağlanabilmesi için köke getirilen eklerin oluşturduğu ses olaylarında herhangi bir harfte ya yumuşamaya ya da sertleşmeye gidilmektedir. Bu bağlamda ünsüz uyumu ünsüz sertleşmesi ve ünsüz yumuşaması olarak ikiye ayrılmaktadır.

Ünsüz Sertleşmesi (Ünsüz Benzeşmesi)

Türkçe ya da yabancı kökenli bir kelimenin sonunda “k, p, s, f, ç, ş, h, t” ünsüzleri bulunduğunda ve bu sözcüklere, sert şekli mevcut olan “b, d, g, c” gibi yumuşak ünsüzle başlayan bir ek getirildiğinde ekin başında bulunan ünsüz harf sertleşmektedir. Bu ses olayına ünsüz sertleşmesi denmektedir. Örnek vermek gerekirse kitap kelimesine -de eki getirildiğinde ekteki ünsüz değişime uğramakta ve yeni sözcük “kitapta” olmaktadır.

Ünsüz Sertleşmesi Örnekler

• 2013-of → 2013’te
• Çift –ci → çiftçi
• Kalk –dı → kalktı
• Kes –gin → keskin
• Yayıldık –ca → yayıldıkça
• Üç –de → üçte

Ünsüz Yumuşaması

Yabancı kökenli ya da Türkçe sözcüğün bir sonunda “k, t, p, ç” sert ünsüzleri bulunduğunda bu sözcüğe ünlü harfle başlayan ekler getirilirse sondaki ünsüz harf, yumuşak ünsüzlerden olan “ğ, d, c, g, b”den birine dönüşmektedir. Hatta bazı durumlarda “g” harfinin “ğ” harfine dönüştüğü de görülmüştür. Bu olaya ünsüz yumuşaması denmektedir. Örnek olarak, “kitap” kelimesine -a eki getirildiği taktirde kelimenin sonundaki sert ünsüz yumuşamakta ve kelime “kitaba” olmaktadır.

Ünsüz Yumuşaması Örnekler

• İnanç –ınız → inancınız
• Kanat –ı → kanadı
• Yanak –a → yanağa
• Tarak –a → tarağa
• Kasap –ım → kasabım
• Pabuç –um → pabucum

Ünsüz Türemesi

Yabancı dilden Türkçe’ye geçen bazı sözcüklerin orijinal hallerinde iki ünsüz yan yana bulunmaktadır. Türkçe’de tek harfle kullanılan bu sözcüklere ek getirildiğinde orijinal hali ortaya çıkmaktadır. Bu ses olayına ünsüz türemesi denmektedir. Örnek olarak, “his” kelimesine “etmek” eki getirildiğinde kelimenin sonundaki “s” harfi ortaya çıkmakta ve yeni sözcük “hissetmek” olmaktadır.

Ünsüz Türemesi Örnekler

• His + etmek → hissetmek
• Zam –ı → zammı
• Zan –ı → zannı
• Hal + etmek → halletmek
• Tıp –ı → tıbbı
• Ret –i → reddi

Ünsüz Düşmesi

Türkçe’de sonunda “k” harfi bulunan bazı kelimelere -cik eki getirilmesi durumunda sondaki k harfi düşmekte ve ünsüz düşmesi gerçekleşmektedir. Örnek olarak “minik” kelimesinin sonuna -cik eki getirilmesi durumunda yeni sözcük “minicik” olarak karşımıza çıkmaktadır.

Ünsüz Düşmesi Örnekler

• Büyük –cek → büyücek
• Sıcak –cık → sıcacık
• Üst –teğmen → üsteğmen
• Minik –cik → minicik
• Çabuk –cak → çabucak
• Rast –gel- → rasgel(mek)

Ayrıca bkz:
Diğer konumuz olan Ünlülerle İlgili Ses Olayları Konu Anlatımı için tıklayın!